Muzeum Katyńskie – Wyróżnienie

KATEGORIA: Architektura, Nagrody 2010

Konkurs na koncepcję programowo-przestrzenną Muzeum Katyńskiego w budowli i otoczeniu kaponiery w Cytadeli Warszawskiej

Projekt zrealizowany we współpracy z biurem APLUS Studio Architektury

Praca otrzymała wyróżnienie honorowe

A – ZAŁOŻENIA PROGRAMOWO – PRZESTRZENNE

Rozwiązania programowe i architektoniczne oparto na założeniach przedstawionych poniżej:

1. Rozwiązania projektowe przewidują adaptację kaponiery na cele muzealne, z uwzględnieniem obowiązujących przepisów szczególnych dotyczących obiektów zabytkowych.

2. Adaptacja budowli kaponiery na potrzeby Muzeum zostanie zrealizowana ze szczególnym uwzględnieniem jej zabytkowego charakteru.

3. Przewidując w projekcie docelową wymianę struktury istniejącego dachu kaponiery oraz wprowadzenie w tę przestrzeń funkcji administracyjnych nie zakłada się rozbudowy ani nadbudowy tej budowli. Szczególnej trosce musi podlegać dbałość o zachowanie i ochronę zabytkowego charakteru obiektu. Zamierzona zmiana struktury dachu kaponiery będzie ma na celu przywrócenie jej pierwotnego charakteru jako obiektu obronnego oraz nawiązanie do oryginalnej formy przestrzennej obiektu.

4. Rozwiązania projektowe obejmują kaponierę oraz cały obszar jej otoczenia zgodnie z Regulaminem Konkursu.

5. Rozwiązania projektowe wykraczające poza zaznaczony obszar projektowania zostały oznaczone i opisane w projekcie.

6. Nie przewiduje się budowy nowych budynków na obszarze projektowania.

7. Wszelkie prace wynikające z koncepcji projektowej prowadzone w budowli kaponiery, uwzględniać będą jej zabytkowy i szczególny charakter.

8. W projekcie nie przewiduje się zmiany przebiegu ścian nośnych kaponiery lub przebiegu ścian nośnych baterii barkowej.

9. Rozwiązania przestrzenne zmieniające lokalizację mniej istotnych przegród budowlanych są przedstawione w formie rysunkowej i opisane w projekcie.

10. Przebiegi tras instalacji wewnętrznych są opisane w projekcie.

11. Rozwiązania projektowe uwzględniają powiązania komunikacyjne pomiędzy Muzeum Katyńskim a obszarem Muzeum Wojska Polskiego.

12. Bramą wejściową Muzeum z przestrzeni Miasta będzie istniejąca Brama Nowomiejska, a pomieszczenia do niej należące zostaną poddane adaptacji dla funkcji towarzyszących Muzeum (szczegóły w opisie).

13. Projekt wykonano w sposób umożliwiający jego elastyczną realizację. Poszczególne składowe struktury przestrzennej i ideowej Muzeum zostały zaprojektowane tak, aby umożliwić jego realizację w zależności od możliwości pozyskania środków na konkretne etapy prac. Założono więc, że poszczególne przestrzenie Muzeum będzie można realizować oddzielnie w dowolnych interwałach. 

W założeniach projektowych wyróżniono składowe realizacji Muzeum. Są to następujące elementy:
- Adaptacja Bramy Nowomiejskiej na potrzeby funkcji wejścia do Muzeum
- Budowa obiektów małej architektury wzdłuż drogi dojścia z w/w bramy do obszaru Muzeum
- Zagospodarowanie Majdanu – placu przed kaponierą, ze szczególnym uwzględnieniem budowy obiektu Świadka Lasu Katyńskiego, prac ziemnych, przygotowawczych, budowlanych, rozbiórek istniejących obiektów w terenie (takich jak betonowe postumenty), wycinki zadrzewienia, realizacji nowych obiektów architektury krajobrazu i zieleni.
- Adaptacja pomieszczeń kaponiery na poziomach „0” i „-1” na potrzeby Muzeum zgodnie z założonym scenariuszem i zgodnie z obowiązującymi przepisami Prawa.
- Przebudowa dachu kaponiery z uwzględnieniem jej zabytkowego charakteru.
- Zabudowa funkcji administracyjnych i biurowych w przestrzeni poddasza kaponiery.
- Rewaloryzacja murów obronnych wzdłuż ścieżki straży.
- Adaptacja przestrzeni wzdłuż murów Cytadeli na potrzeby Muzeum i ekspozycji plenerowych.
- Rewaloryzacja baterii barkowej.
- Adaptacja baterii barkowej na potrzeby Muzeum, zgodnie z założonym scenariuszem ekspozycji i koncepcją przestrzenną oraz ideą projektu.
- Rewaloryzacja wałów obronnych wraz z realizacją podziemnych istotnych elementów przestrzennych Muzeum.
- Dostosowanie przestrzeni Muzeum dla potrzeb osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem osób poruszających się na wózkach inwalidzkich.

14. Najważniejszym zadaniem projektowym będzie stworzenie współczesnej przestrzeni muzealnej, w której zwiedzający – w wyniku percepcji tej przestrzeni – stanie się „uczestnikiem”.

14. Przewidywany czas zwiedzania podstawowej ekspozycji – 90 min.

B – OPIS IDEI EKSPOZYCJI MUZEUM KATYŃSKIEGO
(ZAŁOŻENIA SCENARIUSZOWE EKSPOZYCJI)

I. Idea Muzeum
Skala zbrodni, metodologia zabijania, formy fałszowania faktów; w końcu historia odkłamywania sytuuje te tragiczne wydarzenia jako bezprecedensowe w historii współczesnego Świata. 
Obiekt muzealny, który ma to współczesnemu widzowi przybliżyć musi odnieść się do dwóch sfer ludzkiej percepcji: do intelektu i emocji. Zasadniczą metodą przyjętą jako zasada jest rozplanowanie ekspozycji w taki sposób by łączyć obie sfery budując uniwersalny przekaz.

1. SENSUALNOŚĆ – ROZSZERZONE DZIAŁANIE NA ZMYSŁY 
Aby uniknąć sztampowego podejścia do ekspozycji muzealnej projekt zakłada wzmocnienie działania bodźców audio-wizualnych o temperaturę. Chłód panujący w przestrzeniach związanych z emocjami ma być czynnikiem „podprogowo” wzmacniającym ich działanie. 
Celem projektu jest więc, zaprojektowanie przestrzeni ekspozycyjnej tak, aby nie tracąc edukacyjnego charakteru wpływać bezpośrednio na emocje zwiedzających. Tylko taka ekspozycja stać się może funkcją zbiorowej pamięci. 
I to nie tylko dla Polaków. Odkłamana historia tak perfidnego ludobójstwa, stać się może uniwersalnym doświadczeniem dopełniającym obraz potworności XX wieku. 
Ku przestrodze dla współczesnych i przyszłych pokoleń.

2. ŚWIADEK – DZIAŁANIE NA WYOBRAŹNIĘ
Istotnym elementem ekspozycji jest tzw. świadek.
W nomenklaturze konserwatorskiej określenie to odnosi się do autentycznego fragmentu np. muru pozostawionego w strukturze później datowanej części budowli. Jako element chronologicznie wcześniejszy, stanowi świadectwo historii miejsca.
Zasada „zaświadczania o autentyczności” leży u podstaw idei wykorzystanej w koncepcji ekspozycyjnej muzeum. 

3. MULTIMEDIA
Wszelkie materiały multimedialne z wystawy, zapisane będą na serwerach i zarządzane centralnie.
Mogą być też dostępne w sali multimedialnej (III kondygnacja – drugi etap inwestycji) gdzie po zwiedzaniu zasadniczej części wystawy można będzie oddać się szczegółowej analizie dowolnego fragmentu historii.

II. Opis trasy

0 WEJŚCIE 
Miejsce: Brama Nowomiejska
Kasy biletowe, punkt informacyjny, punkt monitoringu, depozyt.

1 ŚWIADEK „LAS KATYŃSKI” – SYMBOL MIEJSC KAŹNI 
Miejsce: dziedziniec kaponiery – majdan
Na planie kwadratu ustawiona będzie stalowa skrzynia ograniczająca drogę prowadzącą widza w kierunku głównego wejścia do kaponiery. Skrzynia ma mieć wysokość około 3 metrów.
Idąc zwiedzający widzi jedynie stalowe ściany i fragmenty koron drzew. Górna krawędź skrzyni, zarazem poziom ściółki, ma się znajdować ponad wzrokiem idącego. Na ścianach mają być wytrawione nazwiska wszystkich ofiar.
Skrzynię podzielono na części. Każda z nich to – symbolicznie – inne miejsc kaźni.
Trakt wprowadzający przez skrzynię zawęża się, wprowadzając widza w stan mimowolnego niepokoju. Celem jest wyostrzenie uwagi.

2 TUNEL WEJŚCIA – WPROWADZENIE – KONTEKST HISTORYCZNY – (2[0’])
Miejsce: korytarz wejściowy – kaponiera parter
Korytarz wprowadzający widza do głównego budynku ma być strefą dźwięku. 
Ma to być składanka z autentycznych audycji radiowych z roku 1939: fragmenty przemówień ministra Becka, prezydenta Starzyńskiego, Hitlera i Stalina. 
Widz wchodząc do pierwszej sali: archiwum musi przejść przez szklany obelisk wysokości dwóch metrów . Na szklanej bryle w formie rozerwanego na dwie części sześcianu ma być wytrawiony zarys granic polski międzywojennej. Pęknięcie ma przebiegać wzdłuż linii rozbioru wyznaczonej przez tajne porozumienia Ribbentrop – Mołotow. 
Ta przestrzeń, w symboliczny sposób, ilustrować ma kontekst zbliżającej się tragedii.

Zawartość merytoryczna
Wojna 1939 – Rzeczpospolita pomiędzy dwoma totalitaryzmami i państwo które jako pierwsze stawiło zbrojny opór agresji obu wielkich sąsiadów. Układ Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 i jego wpływ na przebieg działań obronnych RP. Pogwałcenie przez Hitlera i Stalina Deklaracji o niestosowaniu przemocy (26 stycznia 1934) oraz układów RP z Rosją Sowiecką (z 1932 oraz 1934 roku).

3. ARCHIWUM – EKSPOZYCJA INTERAKTYWNA, STREFA WIEDZY – (3[8’]), (4[15’]), (5[25’]), (6[35’])
Miejsce: kaponiera – parter
Na tę część ekspozycji mają się składać 3 zestawy ekspozycyjne:

a. REGAŁY STALOWE z miejscem na alfabetyczny spis formą przypominające tajne archiwa. 
Ich anachroniczny wygląd ma współgrać z nowoczesną funkcją prezentacji. Niektóre szuflady nie będą mogły być otwierane. To symboliczne „białe plamy” np. materiały z archiwów sowieckich. Ma to być świadectwo że wiedza dotycząca mordu w dalszym ciągu kryje tajemnice.

Schemat działania
Każda szuflada lub ich zestaw kryje eksponat lub jego cyfrową kopię. Mogą być wysuwane przez zwiedzającego lub przewodnika. W niektórych mają być umieszczone repliki prawdziwych eksponatów – w momencie wysunięcia szuflady w środku zapala się światło ukazując eksponat a w tle słychać jego omówienie. Część szuflad to zintegrowany system projekcji – wysunięcie szuflady uruchamia projekcję lub pokaz slajdów. Sterowany centralnie ma możliwość łatwej zmiany układu przestrzennego przez wymianę zawartości merytorycznej. 
Ogromna ilość szuflad – swego rodzaju pikseli wiedzy, daje możliwość dowolnego układania trasy zwiedzania. Ze względów merytorycznych nieco inny zestaw prezentacyjny będzie dedykowany młodzieży, inny wycieczkom zagranicznym, a jeszcze inny ludziom obeznanym z historią.
Ta możliwość elastycznego układu ekspozycji zamkniętej w regałach towarzyszy prezentacja w podświetlanych szklanych gablotach dużej ilości autentycznych eksponatów.

b. SZKLANE GABLOTY PODŚWIETLANE

Schemat działania
W zamkniętych, przeszklonych regałach, mają być eksponowane autentyczne obiekty. Regały mają być przystosowane do ekspozycji wielkiej ilości przedmiotów jak guziki, okulary, elementy umundurowanie, dokumenty itd.
Ta część ekspozycji ma działać na wyobraźnię widza poprzez ilość i skalę przedmiotów. Dziesiątki autentycznych eksponatów ma działać na wyobraźnię.
Każdy obiekt ma być skatalogowany a opis ze zdjęciem, filmem lub animacją, można będzie znaleźć na monitorze dotykowym zamontowanym w każdym z regałów.
Poszczególne moduły mogą być łączone i konfigurowane w dowolny sposób tak by każdy rodzaj „świadka” bez względu na jego kształt, mógł znaleźć swoje miejsce.

c. EKSPOZYCJA 3D – HOLOGRAMY

Poszczególne wizualizacje mają być pokazane w formie przestrzennej. W nowoczesny sposób przybliżać mają widza do realnego obrazu historycznej rzeczywistości.

Zawartość merytoryczna sal
- Obraz wschodniej części Rzeczpospolitej zajętej przez Sowietów. Przymusowa zmiana obywatelstwa (paszportyzacja), pauperyzacja materialna Polaków, ideologizacja życia. Degradacja elit.
- Los żołnierzy, oficerów WP i policjantów pojmanych przez Armię Czerwoną. Obozy i ich lokalizacja oraz organizacja. Rola NKWD. Podstawy „prawne” zatrzymania i przesłuchiwania oficerów.
- Losy indywidualne – zachowane diariusze. Rola Józefa Czapskiego i poszukiwania ofiar przez Ambasadę RP, gen. Sikorskiego i gen Andersa.
- Obozy i ich lokalizacja, mapy, raporty. Decyzje o likwidacji obozów. Opis selekcji więźniów. Logistyka – metody transportu, metody egzekucji i zacierania śladów
Sale archiwum to strefa wiedzy. Ilość zgromadzonym materiałów ma służyć zapoznanie widza z pełną informacją dotyczącą wydarzeń. Modułowy charakter prezentacji pozwala dowolnie determinować zakres merytoryczny. Udostępnione elementy ekspozycji mają zaspokoić oczekiwania widza nie znającego historii, ale też tych którzy o szczegółach wiedzą wiele i chcą skonfrontować ją ze świadkami z epoki i najnowszymi opracowaniami naukowymi.
Chcąc studiować szczegóły historii widz ma możliwość wielokrotnego powracania do archiwum.

4. KOMORA – ŚWIADKI – ZBIÓR EKSPONATÓW Z EKSHUMACJI – STREFA EMOCJI, STREFA WIEDZY (7[45’]), (8[55’]), (9[65’]), (10[80’])
Miejsce: kaponiera – parter (poziom 0)
Sale mają być całkowicie otwarte i puste. Pod szklaną podłogą mają być ustawione stalowe skrzynie z ziemią, podobnie jak w przypadku lasu – sprowadzoną z autentycznych miejsc zbrodni.
Każda ze skrzyń ma być zaaranżowana zgodnie z ideą „świadka” – precyzyjnie odtworzonego miejsca ekshumacji. Widz ma stać się mimowolnym uczestnikiem odkrywania śladów zbrodni.

Schemat działania 
W celu wyeksponowania drobnych detali planuje się zastosowanie w podłodze szkieł powiększających lub zestawów soczewek działających jak obiektyw (z możliwością prostego sterowania ostrością).
Rozrzucone po szklanej posadzce w różnych miejscach sali mają „prowadzić” widza tam, gdzie znajdują się interesujące detale.
Duże fragmenty, np. replika odkrywki w trakcie ekshumacji, mają być wydobyte światłem punktowym.
Elementem towarzyszącym eksponowanym przedmiotom mają być odcinki taśmy ze skalą oraz numery – charakterystyczne znaczniki używane na przykład przez policję na miejscu zbrodni (być może z epoki).
Opis każdego eksponowanego elementu ma być trawiony w szkle w skali pozwalającej na swobodne czytanie, bez potrzeby schylania się. Ściśle określone płaszczyzny mają być wyposażone w szyby ze specjalną folią do projekcji. Te interaktywne pola umożliwiać będą projekcje materiałów w formie filmu lub animacji. W momencie zbliżenia się widza do aktywnego pola projekcja sama się uruchomi (ukazywanie się jej ma być sterowane automatycznie za pomocą czujnika ruchu).
W sali tej ma panować niska temperatura potęgująca doznania emocjonalne.
W poszczególnych salach ma się znajdować też system nagłośnienia kierunkowego, które emituje dźwięk w wąskiej przestrzeni pod emiterem (typu sound shower). Pozwala to na stworzenie kilku punktów, gdzie słychać będzie jednocześnie różne komentarze, ale w sali nadal będzie cisza.

Zawartość merytoryczna
Odkrycie masowych grobów w Katyniu – świadki z ekshumacji. Działalność komisji międzynarodowych i sowieckich. Rezultaty ich badań. 

5. LABIRYNT – STREFA EMOCJI, STREFA WIEDZY (11[90’]), (12[100’])
Miejsce: przestrzeń prowadząca od budynku kaponiery do baterii barkowej
W labiryncie podziemnych korytarzy, pełnych ślepych zaułków i dróg donikąd.
Zaprojektowano dwie główne drogi.
- Szlak fałszu, ciemny, mroczny, z wyboistą posadzką.
Służyć ma to pokazaniu fałszowania historii. 
- Szlak prawdy, połyskujący gładkościennym betonem.
Ukazuje to prawdziwy obraz historii katyńskiej. 
- Ślepe korytarze służą ukazaniu tych kilku indywidualnych, często zamkniętych, niedopowiedzianych losów (także konkretnych osób).

Schemat działania
Prezentację ukryto w ścianach. Widz na swojej drodze odkrywa kolejne wzierniki – wąskie wycięcia w betonowych ścianach, za którymi pojawiają się obrazy (system prezentacji wg przyjętego scenariusza).
W celu zachowania ciszy także zainstalowane mają być głośniki kierunkowe.

Zawartość merytoryczna – szkic
Dzieje „kłamstwa katyńskiego”. Odkłamywanie „Katynia”. Losy walczących o prawdę.
Upamiętnienia zbrodni (tablice, pomniki i cmentarze wojenne, publikacje na Zachodzie). Środowiska „katyńskie” w PRL. Rola rosyjskich badaczy (Natalii Lebiediewej, „Memoriału”) w poszukiwaniu prawdy.

6. SALA OSTATNIA – STREFA EMOCJI – KATYŃ JAKO PRZESTROGA (13[110’])
Miejsce: bateria barkowa
Przestrzeń baterii barkowej ma być zamknięta od strony arkad szkłem.
Ta część wystawy ma być dostępna tylko dla dorosłych zwiedzających.
To najbardziej wstrząsająca część muzeum.
Szlak zwiedzania prowadzi widza po szklanej kładce uniesionej nad ziemią. Poniżej kłębić ma się dym wprowadzający aurę odrealnienia. 
Po wejściu do budynku w ściśle określonych grupach, widzowie idąc wzdłuż arkad słyszą wykład biegłego sądowego. To rodzaj analizy dotyczącej „technologii zabijania” w formie wykładu przeprowadzonego językiem naukowym. 
Ten wstrząsający, bo wyzuty z emocji wykład, uzmysłowić ma widzowi perfidię działania zbrodniczego systemu sowieckiego aparat terroru.
Ta relacja ma być skonfrontowana z projekcjami, które pojawiać się mają na szklanych ścianach, w ściśle określonych odstępach czasu. 
Przeszklenie arkad ma być całkowicie przezierne. Po wejściu widzów, czujka ruchu ma sekwencyjnie uruchamiać projekcję. 
Obrazy znajdujące się w tej przestrzeni mają być najbardziej wstrząsającymi. Pokazywane w formie flesza – w ułamku sekundy zasłaniać mają widok za oknem. Szybkość z jaką mają się ukazywać i znikać, ich charakter „powidoku” ma wpływać na podświadomość i emocje.
Celem widocznym już od wejścia jest umieszczony w ostatnim pomieszczeniu licznik. Cały czas widoczny na końcu drogi. Widz zorientuje się, że licznik zlicza ofiary mordu. Osobę za osobą – nieuchronnie.
Dźwięk licznika słyszany już od wejścia dopiero teraz staje się czytelny. Dochodząc do finalnej liczby ofiar – zamiera. Zapada cisza. To symboliczny koniec.
W sali tej ma panować niska temperatura potęgująca doznania emocjonalne.

7. OTWARCIE
Miejsce: wał – plener
Z Sali Ostatniej zwiedzający wychodzi na zewnątrz. Naturalnie kieruje się do windy wynoszącej go na wał, z którego rozpościera się widok na majdan z dominującym Świadkiem „Lasem Katyńskim”, tym razem widzianym z góry. 
Naturalne otoczenie, szum drzew, widok nieba sprzyjać ma zadumie. Plener, miejsce wyciszenia i refleksji nad opowiedzianą historią, to zarazem swego rodzaju metaforyczne otwarcie – powrót do współczesności.

8. DROGA WSPOMNIEŃ
Miejsce: wał i majdan – plener
Wzdłuż drogi powrotnej okalającej „las – świadek” widz może usiąść w ciszy na ławie.
Niektóre z nich mają być wyposażone w system nagłośnieniowy, który pozwoli na odtwarzanie fragmentów wspomnień.

9. ŚCIANA PAMIĘCI
Miejsce: mur cytadeli – plener
W strukturę muru mają być wprowadzone prostokątne kamienne tabliczki z nazwiskami osób, które przyczyniły się do odkrycia prawdy oraz tych, którzy tę prawdę ocalili przed zapomnieniem doprowadzając do powstania muzeum w wolnej Polsce. Formą mają przypominać wątek ceglany na Wawelu eksponujący nazwiska darczyńców.
To na przykład nazwiska osób związanych ze stowarzyszeniem Rodzin Katyńskich ale i twórców jak Andrzej Wajda czy osoby związane z organizacjami w kraju i zagranicą, zwłaszcza w Rosji. 
To miejsce ma być tworzone metodycznie i rozłożone w czasie. Ma honorować nie tylko tych, którzy już odeszli ale i tych, którzy współcześnie działają na rzecz odkrycia prawdy lub jej propagowania.
To ma być ostatni z serii świadków – współczesny.

C – OPIS KONCEPCJI ADAPTACJI BUDOWLI I OTOCZENIA KAPONIERY NA MUZEUM KATYŃSKIE WRAZ Z OPISEM ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU PROJEKTOWANIA ORAZ OBSZARU WEJŚCIA NA TEREN MUZEUM

Uwagi dotyczące oznaczeń:
- liczby zapisane w nawiasach w niniejszym opisie, oznaczające „miejsca”, odpowiadają symbolom cyfrowym zamieszczonym na rysunkach oraz w opisie idei ekspozycji. Towarzyszą im oznaczenia czasu zwiedzania w minutach, zapisane w nawiasach kwadratowych;
- liczby poprzedzone skrótem „POM.” odpowiadają numerom pomieszczeń zamieszczonym w części rysunkowej i w zestawieniach pomieszczeń;
- symbole elementów wyposażenia odpowiadają symbolom zamieszczonym w części rysunkowej.

PRZESTRZEŃ BRAMY NOWOMIEJSKIEJ

WEJŚCIE (0):
Wejście z przestrzeni Miasta na teren Muzeum, projektowane jest przez Bramę Nowomiejską. Pomieszczenia Bramy posłużą jako kasy, zlokalizowany tam będzie terminal monitoringu terenu i pomieszczeń Muzeum oraz przestrzeń w której można będzie dokonać zakupu książek o tematyce katyńskiej i przedmiotów oraz druków związanych z Muzeum.
Specyficzne położenie obszaru Muzeum w relacji do Bramy Nowomiejskiej, wymusza zaprojektowanie elementów małej architektury definiujących sposób przemieszczania zwiedzającego, zgodnie z założonym scenariuszem zwiedzania. Przyjęto, że zostanie to zrealizowane przy zastosowaniu możliwie minimalnych środków (finansowych, formalnych, architektonicznych i technicznych) – zwiedzający będzie podążał wzdłuż skarpy, po drodze ograniczonej od strony Cytadeli ceglanym murem o wysokości około 2m. Po stronie skarpy zbudowany zostanie podobny ceglany mur, lecz o wysokości najwyżej 0,5m. Mur ten będzie przebiegał w linii stopy skarpy i będzie fizycznie stanowił jej granicę. Oświetlenie drogi zapewnią linie świetlne typu „LED” zainstalowane na wysokości około 30cm ponad jej poziomem, w bruzdach wykonanych w murach. Płaszczyzna drogi wykończona będzie płytami betonowymi, o nieregularnej strukturze powierzchni uzyskanej poprzez zatopienie w betonie drobnych kamieni i żwiru.
Projektowana droga ma za zadanie wprowadzić zwiedzającego na teren Muzeum, tak, aby w odpowiednim miejscu rozpoczął przechodzenie przez Świadka – „Las Katyński” (2). Mur od strony Muzeum Wojska Polskiego zaprojektowano zakładając, że nie ma on stanowić istotnego elementu architektoniczno – urbanistycznego w kontekście urbanistycznym Cytadeli – ma mieć jedynie znaczenie dla zwiedzającego Muzeum – ograniczy kontakt wzrokowy z obszarem nie należącym do Muzeum i stanowić będzie pierwszy obiekt umożliwiający stopniowe wejście w atmosferę szczególnego miejsca.

PRZESTRZEŃ MAJDANU

MAJDAN (1), OTWARCIE (14), WYJŚCIE (16):
Szczególnym i jedynym obiektem obecnym w myśl projektu w tej przestrzeni, jest Świadek – „Las Katyński” (1): Jest to wyniesienie terenu, ograniczone ścianami o konstrukcji monolitycznej, wykończonymi blachą stalową typu „rusty steel”, z wytłoczonymi w tej blasze imionami i nazwiskami ofiar zbrodni.
Zwiedzający poruszał się będzie posadzką o podobnej strukturze jak w drodze wejścia (0).
Wejście w przestrzeń Majdanu będzie ściśle ukierunkowaną podróżą przez Świadka, (1), percepowanego jako forma przestrzenna prowadząca do „Tunelu wejścia” (2). Rzecz ta będzie też „przestrzenią otwarcia” (14) – która skieruje widzenie zwiedzającego „ku nadziei” po wyjściu z Sali Ostatniej (13) i wyjechaniu windą na koronę wału. Obserwator znajdzie się wtedy na wysokości koron brzóz, którymi Świadek zostanie obsadzony.
Konteksty symboliczne tego obiektu rozgrywają się wokół tematu dawnych kopców i kurhanów. Świadek jest też niejako fizycznym przeniesieniem lasów zagłady w konkretne miejsce. „Kamieniem węgielnym” obiektu może być ziemia przywieziona z miejsc kaźni.
Zwiedzający zobaczy obiekt w trzech różnych perspektywach: wchodząc do Muzeum w kierunku kaponiery przejdzie przez Świadka prowadzony zwężającym się „korytarzem” którego ściany wypełniać będzie „ciągły apel poległych” – nazwiska pomordowanych, spoglądając w górę dostrzeże być może pnie i korony drzew; po wyjechaniu windą na koronę wału, zwiedzający zobaczy świadka od góry, w kontekście szerokiej panoramy; wreszcie, wychodząc z Muzeum, jeszcze raz przejdzie przez Świadka, który rozszerzającym się korytarzem otworzy mu drogę ku wyjściu.
Teren majdanu zostanie pozbawiony istniejącego zadrzewienia. Wokół projektowanego Świadka, w zamierzeniu projektowym zrealizuje się płaszczyznę zieloną obsadzoną trawą. Obchodzenie Świadka wokół będzie oczywiście dopuszczalne. Pęknięcia podzielą Świadka na części symbolizujące pięć miejsc kaźni oraz pamiątkę nieodkrytych miejsc kaźni.
Oświetlenie – liniowe, w poziomie terenu wzdłuż boków obiektu oraz wzdłuż „pęknięć” i ciągu komunikacyjnego.

PRZESTRZENIE KAPONIERY

UWAGI OGÓLNE:
- Wszystkie pomieszczenia kaponiery na istniejących poziomach zostaną pozbawione wtórnych tynków za wyjątkiem Tunelu Wejścia (2), POM. 0.01 – w projekcie przewiduje się malowanie ścian i sklepienia tego pomieszczenia na kolor ciemnoszary. Mury pomieszczeń pozbawionych tynków podlegały będą stosownym pracom konserwatorskim.
- Wszelkie instalacje na poszczególnych kondygnacjach prowadzone będą pod warstwami posadzkowymi (instalacje zostaną wykonane przy okazji wymiany posadzek).
- Piony instalacyjne prowadzone będą z wykorzystaniem istniejących wnęk piecowych zasłoniętych tablicami informacyjnymi (TI), będącymi częścią ekspozycji.
- W projekcie założono możliwość zabudowania klatki schodowej do poziomu poddasza kaponiery z wykorzystaniem przestrzeni istniejącej klatki schodowej.
- W projekcie przewidziano zabudowę szybu windowego w duszy istniejącej klatki schodowej, łączącego 3 poziomy kaponiery.
- Wszystkie otwory okienne zostaną zamknięte od strony wnętrza obiektu blendami ze stali typu „rusty steel” (BO), zgodnie z wymaganiami Użytkownika. Nie dotyczy to Tunelu Wejścia (2), POM. 0.01, gdzie otwory okienne / strzelnicze zamknięte szybami przeziernymi nie będą kolidowały z koncepcją osiągnięcia półmroku we wnętrzu z uwagi na gabaryty tych otworów.
- Zgodnie z wytycznymi konkursowymi, zakłada się zastosowanie wyłącznie sztucznego oświetlenia przestrzeni ekspozycji. Jednocześnie zakłada się stosowanie oświetlenia komunikacji pionowej oraz przestrzeni biurowych, magazynowych i konferencyjnych, o parametrach zgodnych z obowiązującymi przepisami i normami.
- Przedłożone rozwiązania projektowe uwzględniają przepisy Prawa Budowlanego w zakresie dostępności Muzeum dla osób niepełnosprawnych.
- W projekcie przewidziano wymianę dachu kaponiery. Docelowo przewiduje się budowę dachu zielonego na konstrukcji z ram stalowych. Niezbędne doświetlenia przestrzeni poddasza realizowane będą w formie „armat słonecznych” ukrytych w płaszczyźnie pokrycia trawiastego dachu. Forma architektoniczna projektowanego dachu nawiązuje do historycznego rozwiązania i przywraca architekturze kaponiery jej historyczny charakter, umożliwiając jednocześnie zlokalizowanie w przestrzeni poddasza funkcji zgodnie z oczekiwaniami Użytkownika. Wejście do kaponiery na poziomie poddasza możliwe też będzie z zewnątrz – z poziomu wału.
- Zakłada się zamurowanie wtórnego wyjścia z kaponiery w kierunku ulicy Krajewskiego.

TUNEL WEJŚCIA (2[0’]), POM. 0.01, POM. 0.02, POM. 0.04:
Istniejące wejście do kaponiery pozostawione zostało w projekcie bez zmian struktury i formy architektonicznej. Stanowić ono będzie wejście główne do części kubaturowej (budynku) Muzeum. Brama wejściowa wymaga przeprowadzenia niezbędnych prac montażowych w zakresie dostosowania do funkcji muzealnej (montaż odpowiednich zabezpieczeń zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Istniejący nachylony w dół korytarz wejściowy, uznano za element architektoniczny wprowadzający zwiedzającego. Wprowadzenie to następuje poprzez bezpośrednie zmysłowe odczuwanie kształtu korytarza – ruchu w dół, jako kathabasis, „zstąpienia do krainy śmierci”, a później – być może – przez intelektualne odczytanie tego kontekstu.
Ściany korytarza pozostawia się otynkowane i pomalowane w kolorze ciemnoszarym. Nachylenie pochylni pozostawia się bez zmian. We wnętrzu nie przewiduje się umieszczenia żadnych obiektów muzealnych ani żadnych informacji. Zwiedzający muzeum usłyszy dźwięki z epoki (nagrania z audycji radiowych, przemówień itp.), związane z wybuchem II Wojny Światowej i IV Rozbiorem Polski, z dyskretnie zlokalizowanych niewidocznych w półmroku głośników. Przejście przez korytarz jest rozumiane jako kolejna zapowiedź sensualnego przeżywania przestrzeni Muzeum.
Zaprojektowano niezbędne w tym miejscu urządzenie do transportu osób niepełnosprawnych (platforma samobieżna).
Posadzka przemysłowa antypoślizgowa na bazie cementów jastrychowych i epoksydów w kolorze szarym. Oświetlenie liniowe typu LED wzdłuż cokołu posadzki.
W korytarzu panować będzie półmrok.
Pomiędzy POM. 0.01 i POM. 0.02 zainstalowana będzie masywna brama przesuwna wykończona blachą stalową typu „rusty steel”, wyposażona w stosowne zabezpieczenia zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Zakończeniem Tunelu Wejścia jest „portal” (W3) konotujący „IV Rozbiór Polski”. Jest to przezroczysty (szklany, kryształowy lub wykonany z tworzywa sztucznego) pęknięty blok o kształcie zbliżonym do sześcianu, z zatopionymi najważniejszymi punktami mapy II Rzeczpospolitej. Obiekt ten zastępuje standardowe mapy, które dostępne będą w przestrzeni multimediów. Przejście przez „portal” oznacza wejście w przestrzeń Archiwum (3), (4), (5), (6). Po przejściu przez portal zwiedzający zobaczy szklaną tablicę zasłaniającą wnękę piecową na której pokazane zostaną powiększone kopie dwóch podstawowych dokumentów – Paktu Ribbentrop – Mołotow, oraz rozkazu likwidacji obozów.
Odnogą Tunelu Wejścia jest sala ekspozycji czasowej wraz z recepcją Muzeum (POM. 0.02). Z sali tej można przejść do szatni czynnej w okresie zimowym (POM. 0.03) oraz do strefy komunikacji pionowej (klatka schodowa i winda – POM. 0.11), które komunikują z poziomem niższym kaponiery oraz z poziomem administracji powyżej opisywanego poziomu.

FOYER / WYSTAWA CZASOWA / RECEPCJA, POM. 0.02
Przestrzeń foyer jest odnogą Tunelu Wejścia Muzeum. Sala o powierzchni około 85m2 posłuży jako przestrzeń wystaw czasowych. Recepcja pełnić też będzie funkcję stanowiska terminalu monitoringu Muzeum.
Posadzka tego pomieszczenia będzie taka sama jak opisana powyżej.
Oświetlenie w części recepcyjnej zapewni odpowiednie warunki pracy.
Oświetlenie w strefie wystaw czasowych będzie dostosowane do charakteru danej wystawy.

ARCHIWUM (3[8’]), (4[15’]), (5[25’]), (6[35’]), POM. 0.05 – 0.10
Jest to przestrzeń ekspozycyjna nawiązująca swoją organizacją do formy archiwum. Założono trzy podstawowe formy ekspozycji: w „regałach klasycznych” (RA1), w „regałach szklanych” (RA2) oraz przy pomocy urządzeń do projekcji 3D (projektory hologramów). Koncepcja szaf opowiedziana została w opisie scenariusza. Zasadniczo „regały klasyczne” posłużą eksponowaniu dokumentów, „regały szklane” – pamiątek o różnych gabarytach, a projekcja 3D pomoże odnaleźć w przestrzeni wirtualnej interaktywną prezentację obozów, miejsc kaźni ich otoczenia i inne przestrzenie które nadają się do opracowania w formie prezentacji trójwymiarowej. 
Po wejściu w przestrzeń Archiwum, zwiedzający odczuje zapewne pewien dyskomfort i poczucie zagubienia szczególnie na widok regałów archiwalnych. Zauważy jednak po chwili, że dzięki zastosowaniu multimediów Archiwum „żyje”, dzieli się całą dostępną wiedzą i zachęca do odkrywania rzeczy pozornie tylko ukrytych. Regały zlokalizowane będą w pomieszczeniach 0.05, 0.06, 0.07. W pomieszczeniach 0.08 – 0.10 zlokalizowana będzie prezentacja interaktywna 3d.
Niektóre tablice (TI), zamykające wnęki piecowe, mogą być też interaktywne. 
Podłoga Archiwum zaprojektowana została z tego samego materiału co pozostałe sale na tym poziomie.
Oświetlenie sal służyć będzie wyłącznie ekspozycji i bezpiecznemu poruszaniu się po salach.

KOMORY ŚWIADKÓW EKSHUMACJI (3[8’]), (4[15’]), (5[25’]), POM. -1.05, -1.06, -1.07, -1.08, -1.09, -1.10
W pomieszczeniach tych zwiedzający podążał będzie drogą świadków historii. Sale (7), (8), (9) pozostawiono puste. Dopuszcza się zamieszczanie informacji tekstowych jedynie na tablicach przesłaniających wnęki instalacyjne (TI). Pod podłogą ze szkła konstrukcyjnego zabudowaną na szklanych profilach umieszczone zostaną „skrzynie” wykończone blachą typu „rusty steel” wypełnione ziemią. Na szklanej podłodze wytrawione będą opisy eksponatów. Realizacja zamierzenia projektowego wymagać będzie zlikwidowania istniejących warstw posadzkowych obniżenia poziomu podłogi na której umieszczone będą skrzynie. Skrzynie nie będą stanowiły konstrukcji szklanej podłogi – będzie ona kotwiona w murach kaponiery. Podłoga dolna wokół skrzyń będzie wykończona powłoką cementowo – epoksydową w kolorze grafitowym. Nie będą na niej umieszczane żadne eksponaty. Temperatura w salach będzie obniżona. Nie przewiduje się w związku z tym stałej obecności pracowników Muzeum. Sale będą monitorowane za pomocą dyskretnie umieszczonych kamer. Zasadę konstrukcji soczewek i obiektywów zamontowanych w szklanej podłodze pokazano w części rysunkowej.
Zwiedzający będzie pogłębiać swoją wiedzę na temat odkrywania zbrodni w ostatnich trzech pomieszczeniach (10) – POM. -1.08, -1.09, -1.10. Zlokalizowane tam będą podwieszone interaktywne panele multimedialne.
Kierunkowo emitowany dźwięk zapewnią głośniki typu „sound shower”.

KLATKA SCHODOWA I WINDA, POM. -1.11, 0.11, 1.11
Istniejącą klatkę schodową łączącą poziomy 0 i -1 kaponiery pozostawia się bez zmian za wyjątkiem wykończenia stopni (zaprojektowano posadzkę przemysłową w kolorze szarym). Zaprojektowano dodatkowe biegi klatki schodowej łączące poziom „0” z poziomem poddasza. Umożliwi to zwiedzającym, a szczególnie osobom niepełnosprawnym oraz pracownikom Muzeum swobodne poruszanie się po całości obiektu bez konieczności wychodzenia na zewnątrz. W duszy klatki przewiduje się zabudowanie dźwigu osobowego na konstrukcji stalowej, obudowanego szkłem przeziernym.

SZATNIA, POM. 0.03, -1.01
W obiekcie kaponiery zaprojektowano dwupoziomową szatnię dla zwiedzających (SZG, SZD). Osoby, które oddadzą do przechowania nakrycia wierzchnie na poziomie 0 po wejściu do kaponiery, będą mogły odebrać je na poziomie -1 w przypadku gdy zechcą podążać drogą Labiryntu ku Sali Ostatniej. Ubrania zostaną sprowadzone w dół przy pomocy specjalnego urządzenia, którego lokalizację pokazano w części rysunkowej. Zakłada się, że bagaże podręczne i inne rzeczy, których posiadanie wewnątrz Muzeum będzie zabronione, pozostawiane będą w depozycie w pomieszczeniach Bramy Nowomiejskiej.

SANITARIATY, POM.-1.02, -1.03, -1.04, POM. 1.03, 1.04, 1.09. 
Sanitariaty dla zwiedzających zlokalizowane są na poziomie -1, dyskretnie ukryte za klatką schodową i odseparowane od części ekspozycyjnej Muzeum. Podzielono je na część damską, męską oraz dla niepełnosprawnych. W wyniku realizacji wydzielenia przestrzeni sanitariatów od przestrzeni ekspozycyjnej, zamknięciu ulegnie przejście pomiędzy POM. -1.05 a przedsionkiem toalet. Zamknięcie to zostanie wykonane przy zastosowaniu płyty z blachy stalowej typu „rusty steel”. Od strony przedsionka sanitariatów powstanie wnęka, która zagospodarowana zostanie na magazyn środków czystości i urządzeń do utrzymania sal Muzeum.
Sanitariaty obsługujące część administracyjno – techniczną oraz salę konferencyjno – wykładową zlokalizowano na poziomie +1. Również na tym poziomie toalety przystosowane będą dla osób niepełnosprawnych.

CZĘŚĆ ADMINISTRACYJNA, SALA WYKŁADOWA, POMIESZCZENIA TECHNICZNE, POM. 1.01 – 1.19.
Część administracyjną Muzeum wraz z salą wykładową dla 42 osób (POM. 1.07), zlokalizowano w przestrzeni poddasza. Zlokalizowano też tam, archiwum, pomieszczenia techniczne, bibliotekę, pomieszczenia techniczne (wentylatornia, pomieszczenie serwerów) i magazynowe. Obszerne foyer (POM. 1.01) dostępne bezpośrednio z zewnątrz lub z korytarza klatki schodowej służyć będzie jako sala ekspozycji czasowych.

RZESTRZENIE WAŁU, LABIRYNTU, BATERII BARKOWEJ I ŚCIEŻKI STRAŻY

PRZESTRZEŃ LABIRYNTU (11[90’]), (12[100’])
PRZESTRZEŃ WAŁU – OTWARCIE (14), DROGA WSPOMNIEŃ(15)
W projekcie przewiduje się rewaloryzację walów obronnych w obszarze objętym zakresem opracowania w celu doprowadzenia ich do pierwotnego stanu. Nastąpi to poprzez całkowite usunięcie istniejącego zadrzewienia i przeprowadzenie robót konstrukcyjnych i ziemnych mających na celu wzmocnienie wału. W tym celu zabudowana będzie żelbetowa palisada wzmacniająca w strefie korony wału. Przy tej okazji zbudowany zostanie Labirynt. jest to system przecinających się żelbetowych tuneli wewnątrz wału, do którego wejście zlokalizowane będzie w pobliżu istniejącego wyjścia z kaponiery na ścieżkę straży (z poziomu -1). Wyjście z Labiryntu zostanie zlokalizowane w pobliżu budowli baterii barkowej w której zorganizowana będzie Sala Ostatnia Muzeum. Labirynt jest zaprojektowany jako żelbetowy tunel o ścianach bocznych gr. min. 40cm, posadowiony na płycie fundamentowej o gr. min. 50cm oraz zamknięty stropem o gr. około 50cm. Idea i sposób organizacji ekspozycji w Labiryncie zostały określone w części scenariuszowej opisu. W Labiryncie przewiduje się oświetlenie liniami LED wzdłuż posadzek. Wnętrze Labiryntu będzie surowe – ściany wewnętrzne będą wykonane z betonu architektonicznego. Posadzka Szlaku Prawdy (11) wykonana będzie z gładkiego zaimpregnowanego betonu. Posadzka Szlaku Fałszu (12) będzie nierówna i wyboista – w żelbetowej płycie zatopione będą kamienie. W odrestaurowanym wale ukryty będzie szyb żelbetowy z dźwigiem osobowym wywożącym zwiedzających na koronę wału do przestrzeni Otwarcia (14). Korona wału w myśl założenia projektowego stanowić będzie Drogę Wspomnień (15). Zwiedzający zobaczą z niego pobliską okolicę oraz otoczenie Muzeum, i Świadka Lasu Katyńskiego. Posadzka Drogi Wspomnień wysypana będzie drobnym żwirem. Ławki utrzymane będą w estetyce minimalnej – będą to prostopadłościenne bryły z zabudowanymi elementami dyskretnego oświetlenia – będą pełnić również funkcję lamp, a niektóre z nich wyposażone zostaną w zestawy audio. Ławki wykonane będą z betonu architektonicznego lub po zbudowaniu z lekkiej konstrukcji stalowej, wykończone zostaną płytami fibrobetonowymi.

ŚCIEŻKA STRAŻY
Mur Cytadeli wzdłuż ścieżki straży podlegał będzie rewaloryzacji równolegle z rewaloryzacją wałów obronnych. W trakcie prac naprawczych i konserwatorskich w mur ten wbudowane będą cegły z wytłoczonymi nazwiskami wszystkich osób, które przyczyniły się do ujawnienia prawdy o zbrodni katyńskiej, tych, którzy walczyli o ujawnienie tej prawdy i tych którzy w tym ujawnieniu pomogli.
Mur wzdłuż ścieżki straży służyć też będzie jako doskonałe tło dla wystaw plenerowych.
Ścieżka straży jest zarazem „drogą ucieczki” – ci zwiedzający, którzy z racji na wiek lub z uwagi na predyspozycje natury psychologicznej, nie będą mogli, lub nie zechcą wejść do Sali Ostatniej, wrócą do kaponiery ścieżką straży, lub wybiorą kierunek wertykalny – „ku nadziei”.

SALA OSTATNIA (13[110’]) – bateria barkowa
Przestrzeń Sali Ostatniej jest miejscem szczególnym w koncepcji Muzeum. Ideowy opis tej przestrzeni znaleźć można w części dotyczącej koncepcji / scenariusza ekspozycji oraz w części rysunkowej. W projekcie założono, że obiekt baterii barkowej zostanie poddany pracom konserwatorskim i rewaloryzacji i po tych pracach zachowa swą pierwotną formę architektoniczną. Obiekt zostanie „użyty” – dzięki położeniu niejako na uboczu, u końca ścieżki straży i u końca Labiryntu – na potrzeby Sali Ostatniej Muzeum. Szczególna funkcja i rola tego Miejsca, implikuje zastosowanie odpowiednich rozwiązań architektonicznych, adaptacji przestrzeni i urządzeń technicznych. Znów pojawi się więc podwójna podłoga. Obniżenie poziomu podłogi dolnej koresponduje z postulatami przywrócenia pierwotnych poziomów Cytadeli. Podłogą „dolną” Sali Ostatniej będzie jednak „mgła” lub „dym” – rzecz postrzegana przez zwiedzającego jako rodzaj odrealnienia jego położenia w zastanej przestrzeni.
Otwarcia ścian od strony wałów obronnych zostaną wykończone zestawami typu „screen glass”, które podłączone do systemu multimediów Muzeum w ułamku sekundy zamieniać będą się w ekrany, na które wyświetlane „na mgnienie oka” będą „powidoki zbrodni” – najbardziej drastyczne z dostępnych oryginalnych materiałów z ekshumacji, a być może też obrazy zaaranżowane – nie wykluczone, że będą to fragmenty dzieł fabularnych. Zwiedzający będzie więc przez te szyby widział zieleń wału obronnego, który to widok dynamicznie zmieni się w błysk dokumentu zbrodni. Obserwator z zewnątrz zobaczy osoby podążające Salą Ostatnią a zarazem dostrzeże, że szklane zamknięcie baterii barkowej zamieni się na krótką chwilę w ekran pokazujący – być może w negatywie – obraz.
Podłoga po której poruszać się będą zwiedzający to płyty ze szkła konstrukcyjnego, zawieszone nad „mgłą” przy pomocy stalowych profili w układzie podłużnym względem planu baterii barkowej. Będzie to rodzaj mostu ze szklanymi barierami.
System audiofoniczny zostanie skonfigurowany w taki sposób, aby dźwięk w każdym punkcie „mostu” był o takim samym natężeniu.

ZIELEŃ

ZIELEŃ ISTNIEJĄCA
W konsekwencji przyjętych rozwiązań projektowych można przyjąć, że większość istniejącej zieleni ulegnie likwidacji w wyniku prac prowadzonych na terenie otoczenia kaponiery. Będzie to wynikiem realizacji projektu oraz prac rewaloryzacyjnych i budowlanych prowadzonych w rejonie wałów.

ZADARNIENIE SKARPY
Po odtworzeniu struktury wałów przeprowadzone zostanie zadarnienie terenu mające na celu zabezpieczenie skarp przy zastosowaniu gotowej mieszanki trawy składającej się z Życicy trwałej, Kostrzewy czerwonej i Wiechliny Łąkowej. Zakłada się ukorzenienie do głębokości ok. 40cm dzięki zastosowaniu odpowiednich warstw podłoża.

DACH ZIELONY KAPONIERY
Na powierzchni dachu kaponiery zakłada się zastosowanie trawy zimozielonej – Kostrzewy Gautiera (Festuca gautieri), tworzącej poduszki z nitkowatych, sztywnych, ciemnozielonych liści. Maksymalna wysokość rośliny – 10cm. Jest to roślina szybko rozrastająca się.

ZADRZEWIENIE – ŚWIADEK – „LAS KATYŃSKI”
Zadrzewienie obiektu projektuje się przy zastosowaniu Brzozy brodawkowatej (Betula pendula), będącej jednym z tych gatunków drzew, które najpóźniej tracącą liście na zimę i najwcześniej wypuszczają je wiosną.
W przestrzeni kulturowej wokół tego drzewa nawarstwiły się pokłady kontekstów symbolicznych. Jest ono bowiem drzewem magicznym – brzoza służyła przy „zamawianiu chorób”, wypędzaniu złych duchów, obronie przed złymi mocami. Jest to drzewo „dobre”, „litościwe” i „płaczące”. Jest w końcu brzoza drzewem cmentarnym – na terenie całej Polskie istnieją niezliczone powstańcze i wojenne cmentarze założone w brzezinach.
Brzozowy krzyż na żołnierskim grobie ma rangę niemalże symbolu narodowego.